Chia s? h? t?ng vi?n th�ng hi?n nay l� ch? ?? ???c nhi?u n??c, c�c nh� khai th�c vi?n th�ng, ng??i d�n quan t�m. Li�n minh Vi?n th�ng th? gi?i (ITU) m?i ?�y c?ng ?� ph?i h?p v?i B? C�ng ngh? th�ng tin v� Truy?n th�ng Th�i Lan (MICT) t? ch?c Di?n ?�n c�c nh� qu?n l� Vi?n th�ng th? gi?i l?n th? 8 (GRS-8) v?i ch? ?? ?S�u c?p ?? chia s?: Chia s? h? t?ng s�ng t?o v� c�c chi?n l??c truy nh?p m? ?? th�c ??y truy nh?p ph� h?p cho t?t c? m?i ng??i?. B�i vi?t n�y tr�nh b�y m?t s? n?i dung v? chia s? h? t?ng vi?n th�ng ? xu h??ng th�c ??y k?t n?i.
L� do chia s? h? t?ng
L� do ??u ti�n l� chi ph�. V� d?, ? V??ng qu?c Anh, c�c nh� khai th�c ?i?n tho?i di ??ng (?TD?) ph?i tr? gi� cao cho c�c gi?y ph�p ?TD? 3G, hay IMT-2000, ?? ti?t ki?m chi ph� Orange v� Vodafone m?i ?�y ?� k� th?a thu?n chia s? c�c m?ng truy nh?p v� tuy?n. Hai nh� khai th�c nh?n th?y vi?c x�y d?ng c�c tr?m g?c ? c�c v�ng n�ng th�n s? t?n k�m n?u m?i c�ng ty t? x�y d?ng c�c tr?m g?c ri�ng cho m�nh. Orange v� Vodafone s? qu?n l� l?u l??ng m?t c�ch ??c l?p v� tr�ch nhi?m v?i ch?t l??ng d?ch v?. T�m l?i, h? chia s? h? t?ng nh?ng c?nh tranh v? c�c d?ch v?.
L� do th? hai l� c�c m?c ?�ch th??ng m?i. ? Tanzania, c? quan qu?n l� (CQQL) ?� cho ph�p c�ng ty vi?n th�ng Zanzibar Telecom (Zantel) cung c?p m?t d?ch v? di ??ng cho l?c ??a t? c? s? c?a Zantel ? Zanzibar. Zantel s? d?ng m?ng di ??ng c?a Vodacom Tanzania theo gi� ?� ???c th?a thu?n. ? ?n ??, h? t?ng n�ng th�n ???c Bharti Airtel v� Vodafone c�ng chia s?.
B�n c?nh ?�, nh?ng ng�nh c�ng c?ng c� th? mang l?i c�ng su?t ngay t?i h? t?ng ???c x�y d?ng ch? y?u d�nh cho c�c m?c ?�ch kh�c, ch?ng h?n nh? c�c m?ng c�p quang ???c s? d?ng ?? qu?n l� ???ng s?t hay ?ng d?n d?u. Chi ph� ?? t?ng th�m c�ng su?t trong qu� tr�nh x�y d?ng c�c h? t?ng n�y l� �t ?i.
C�c ???ng d�y ?i?n c?ng c� th? cung c?p truy nh?p b?ng r?ng. V� d?, Global Technology Solutions (GTS), m?t nh� cung c?p d?ch v? ? Nam Phi ?� th?c hi?n vi?c n�y, cho bi?t m?c ti�u c?a GTS l� thay ??i c�ch con ng??i li�n l?c ? ch�u Phi, l�m cho c�c d?ch v? c�ng ngh? th�ng tin v� truy?n th�ng ??n v?i m?i ng??i.
C� nh?ng t�nh to�n cho th?y c? 1 tri?u USD ???c d�nh cho x�y d?ng c�c m?ng c�p quang m?t ??t, th� ch? c� 300.000 USD ???c d�nh cho c�c ???ng c�p tr�n th?c t?. V� v?y, c?n thi?t ph?i k?t h?p x�y d?ng ???ng x�, ?ng n??c v� c�c h? t?ng kh�c v?i vi?c tri?n khai h? t?ng c�p quang.
? nhi?u n??c, c�c m?i quan t�m v? m�i tr??ng l� m?t l� do kh�c ?? chia s? h? t?ng. V� d?, c�c h??ng d?n c?a ?y ban Truy?n th�ng Nigeria v? h? t?ng ???c chia s? quy ??nh m?t trong nh?ng m?c ti�u c?a h? t?ng ???c chia s? l� ?b?o v? m�i tr??ng b?ng c�ch gi?m vi?c ph�t tri?n h? t?ng v� l?p ??t thi?t b??.
T?m quan tr?ng c?a ???ng tr?c c�p qu?c gia
C�c n?n kinh t? trong m?t th? gi?i ph�t tri?n ng�y c�ng ph? thu?c v�o s? truy c?p di?n r?ng c�c ?ng d?ng v� d?ch v? b?ng r?ng. H? t?ng m� tr�n ?� c�c d?ch v? n�y ???c cung c?p l� quan tr?ng cho m?i c�ng d�n tham gia v�o n?n kinh t? th�ng tin v� t?n d?ng c�c l?i th? c?a c�c ph??ng th?c ?�o t?o v� ch?m s�c s?c kh?e y t? hi?n ??i. Ch�nh v� v?y, khi t�m ki?m m?t ??a ?i?m ?? ??u t?, c�c doanh nghi?p y�u c?u c� m?t h? t?ng b?ng r?ng ph�t tri?n. V?i vai tr� trung t�m nh? v?y c�c c�ng ngh? th�ng tin v� truy?n th�ng (ICT) ?�ng m?t vai tr� quan tr?ng trong n?n kinh t? to�n c?u, truy c?p b?ng r?ng hi?n nay ???c xem nh? l� m?t t�i s?n c�ng t??ng t? nh? ???ng x� v� ???ng s?t. Kh�ng c� ICT, kho?ng c�ch s? ??i v?i c�c n??c ?ang ph�t tri?n c� th? b? n?i r?ng h?n.
Nhi?u n??c ?ang ph�t tri?n ?ang tri?n khai c�c c�ng ngh? cung c?p truy c?p b?ng r?ng qua W-CDMA, HSDPA v� WiMAX. Nh?ng m?t kh�a c?nh quan tr?ng ?? th�c ??y b?ng r?ng ph? bi?n h?n n?a l� m?t h? t?ng c�p quang qu?c gia ???c b?o ??m v� c� chi ph� h?p l�. Chia s? h? t?ng c� th? l� m?t chi?n l??c ?? ??t ???c m?c ti�u n�y, nhanh h?n vi?c ??n gi?n ?? th? tr??ng l�m theo � m�nh. Trong khi c?nh tranh ? c?p qu?c t? ?�i khi l�m gi?m gi� b?ng th�ng, nh?ng gi� b?ng th�ng ? c�c n??c ?ang ph�t tri?n l?i ???c m?t hay hai nh� cung c?p ??nh gi� v� v?n ? m?c cao. C?nh tranh c� th? tr�nh ???c ?i?u n�y, nh?ng theo h�nh th?c n�o?
B?ng r?ng ? c�c n??c OECD C�c n??c th�nh vi�n c?a T? ch?c H?p t�c v� Ph�t tri?n kinh t? (OECD) kh�ng ch? ??t ???c s? ti?p c?n c�c d?ch v? Internet m?i n?i, m� c�n ??t ???c t? l? truy c?p b?ng r?ng cao. - C� 221 tri?u thu� bao b?ng r?ng ? 30 n??c OECD. - 8% c�c k?t n?i b?ng r?ng ? OECD l� c�p quang ??n t?n nh� (FTTH) v� c�p quang ??n t?n c�ng s? (FTTB). - C�c k?t n?i c�p quang chi?m 36% c�c thu� bao b?ng r?ng c?a ng??i Nh?t v� ? H�n Qu?c l� 31%. - M? c� 66.2 tri?u thu� bao, th? tr??ng b?ng r?ng l?n nh?t ? OECD. - 49 USD l� gi� trung b�nh c?a m?i m?t thu� bao b?ng r?ng cho m?i th�ng ? OECD. - 51 USD l� gi� trung b�nh c?a FTTH/FTTB ? c�c k?t n?i quang r? h?n g?n 5 l?n m?i Mbit/s. - 13.7 Mbit/s l� t?c ?? t?i trung b�nh ???c qu?ng c�o ? OECD. - Nh?t B?n c� t?c ?? t?i h? gia ?�nh nhanh nh?t ? OECD, 1 Gbit/s. - 77.1 Mbit/s l� t?c ?? t?i FTTH ???c qu?ng c�o ? OECD ? t?c ?? n�y cao h?n DSL (9.0 Mbit/s), c�p (8.6 Mbit/s) hay kh�ng d�y c? ??nh (1.8 Mbit/s). - 20 trong s? 30 n??c OECD �p ??t bit/d? li?u ch�nh x�c cho c�c k?t n?i b?ng r?ng. - Kh�ng c� c�c �p ??t bit trong nh?ng h�ng ???c th?m d� ? Ph?n Lan, Ph�p, ??c, Italy, Nh?t B?n, H�n Qu?c, H� Lan, Nauy, Th?y ?i?n v� M?. (Ngu?n: OECD, 2007) |
Th�c ??y c?nh tranh ?� di?n ra ? nhi?u ? nhi?u th? tr??ng d??i c�c h�nh th?c kh�c nhau. V� d?, ? M?, do c�c m?ng truy?n h�nh c�p l� ph? bi?n v� c� th? ???c n�ng c?p m?t c�ch ti?t ki?m chi ph� ?? cung c?p c�c d?ch v? b?ng r?ng, c?nh tranh c� th? t?n t?i gi?a c�c lo?i m?ng truy nh?p kh�c nhau. ? ch�u �u, c�c m?ng truy nh?p m?i kh�ng ???c tri?n khai r?ng r�i, v� do ?� c?nh tranh d?a tr�n d?ch v? ?� ???c th�c ??y th�ng qua vi?c y�u c?u c�c c�ng ty truy?n th?ng cho ph�p c�c c�ng ty kh�c ti?p c?n c�c k?t n?i ??n c�c c? s? h? t?ng (m?ch v�ng n?i h?t m?), c?ng nh? th�ng qua vi?c n�ng c?p c�c m?ng c�p ??ng sang c�c ???ng d�y thu� bao s? (DSL).
? c�c n??c ?ang ph�t tri?n, c� n�n r? b? c�c quy ??nh qu?n l� m? c?a cho nhi?u nh� cung c?p ???ng tr?c v� d?m cu?i (g?m c�c h�ng nh? v� khu v?c)? Ho?c th? tr??ng b?ng r?ng nh? v?y c� th? xem x�t v� d? c?a ch�u �u, c?n s? can thi?p qu?n l� ?? ?y th�c vi?c x�y d?ng? N?u c� c? hai l?a ch?n th� s? c� c�u tr? l?i.
H? t?ng ch? ??ng v� th? ??ng
Trong khi, vi?c chia s? h? t?ng c?a c�c nh� khai th�c vi?n th�ng ? d?a tr�n m� h�nh truy nh?p m?) ?ang thu h�t nhi?u s? ch� � t? c�c nh� ho?ch ??nh ch�nh s�ch th� c�c th? tr??ng t? do h�a ?� s? d?ng nh?ng ph??ng th?c chia s? h? t?ng n�y nh? t?p trung c�c thi?t b?, c�c th?a thu?n chuy?n v�ng qu?c gia v� m?ch v�ng n?i h?t m?. H? c?ng khuy?n kh�ch c�c m� h�nh truy nh?p m? g?m chia s? c�c th�nh m?ng ph?n th? ??ng v� c?ng cho ph�p chia s? ng�y c�c nhi?u c�c th�nh ph?n t�ch c?c.
M?t khi c�c nh� khai th�c truy?n th?ng nh?n th?y nh?ng th?a thu?n ??i m?i n�y c� th? t?o thu nh?p, c�c h�ng m?i s? ???c khuy?n kh�ch gia nh?p th? tr??ng. Tuy nhi�n, c�c quy ??nh v� ch�nh s�ch hi?u qu? v� kh? thi l� quan tr?ng ?? th�c ??y nh?ng th?a thu?n ?�.
H? t?ng th? ??ng cho c�c m?ng c�p quang bao g?m c�c th�nh ph?n k? thu?t phi ?i?n hay d�n s? nh? c�c v? tr� v� ?ng d?n v?t l�. H? t?ng t�ch c?c bao g?m t?t c? c�c th�nh ph?n ?i?n nh? c�c c�p quang, c�c chuy?n m?ch node truy nh?p v� c�c server truy nh?p t? xa b?ng r?ng.
M?ch v�ng n?i h?t m?
? m?t s? v�ng, m?ch v�ng n?i h?t m? l� c�ch quan tr?ng ?? th�c ??y chia s? h? t?ng. Thu?t ng? ?m?ch v�ng n?i h?t? li�n quan ??n m?c d�y (hay v�ng) k?t n?i m?ng vi?n th�ng v?i n?i ? v� n?i l�m vi?c c?a kh�ch h�ng. Hi?n nay, thu?t ng? n�y c� th? d�ng trong vi?n th�ng di ??ng hay c� t�n ?m?ch v�ng n?i h?t kh�ng d�y? (wireless local loop).
Th??ng c�c m?ch v�ng n?i h?t do nh� khai th�c vi?n th�ng truy?n th?ng s? h?u, do v?y c� kh? n?ng ki?m so�t truy nh?p t?i kh�ch h�ng. Tuy nhi�n, ? nhi?u n??c m� h�nh n�y ?ang ???c thay th? b?i ?m?ch v�ng n?i h?t m?? (LLU). C�c CQQL y�u c?u c�c c�ng ty truy?n th?ng hay c�c nh� khai th�c kh�c v?i th? ph?n ?�ng k?, cung c?p cho ??i th? truy nh?p m?ch v�ng n?i h?t, cho ph�p h? cung c?p b?ng r?ng v� c�c d?ch v? ti�n ti?n kh�c ?? duy tr� s? ng??i s? d?ng ?i?n tho?i c? ??nh hi?n nay.
C�c CQQL ph?i v?a gi?i quy?t c�c n�t c? chai v� khuy?n kh�ch s? ??u t? v�o h? t?ng. N?u c� m?t s? c?nh tranh ?�ng k? gi?a c�c lo?i m?ng truy nh?p b?ng r?ng kh�c nhau (nh? ? M?), vi?c m? m?ch v�ng c� th? ???c xem nh? l� m?t ?u ti�n. Nh?ng m?t kh�c, tr?ng t�m ??t v�o vi?c m? m?ch v�ng l� ?? khuy?n kh�ch c�c d?ch v? b?ng r?ng nh? c�c k?t n?i ???ng d�y thu� bao s? b?t ??i x?ng (ADSL). V� d?, ? Li�n minh ch�u �u (EU) s? ???ng d�y ???c m? ?� t?ng ?�ng k? g?n 80% t? 2005 ? 2006 nh? k?t qu? c?a qu?n l� LLU.
Nhi?u n??c ?ang ph�t tri?n cho t?i nay c� �t m?ch v�ng n?i h?t c? ??nh ?? m?. C�c n??c n�y ?ang t�m ki?m c�c c�ng ngh? truy nh?p kh�ng d�y b?ng r?ng ?? th�c ??y tri?n khai b?ng r?ng. Tuy nhi�n, c�c n??c n�y c� m?t ??ng ?i?n tho?i c? ??nh l?n ? khu v?c n�ng th�n l� ?i?u ki?n th�c ??y m? m?ch v�ng n?i h?t, th�c ??y t?ng tr??ng b?ng r?ng. V� d?, ? T�y Phi, m?ch v�ng n?i h?t m? v� ??ng v? tr� s? tr? th�nh b?t bu?c ??i v?i c�c nh� khai th�c ch? ??o ? t?t c? c�c th�nh vi�n thu?c C?ng ??ng Kinh t? T�y Phi (ECOWAS).
? Morocco, s? ph�t tri?n m?ng ph? thu?c l?n v�o vi?c chia s? m?ch v�ng n?i h?t c?a nh� khai th�c truy?n th?ng, do v?y kh� kh?n khi x�y d?ng c�c m?ng truy nh?p c?nh tranh. C�c b�o c�o th? tr??ng ?� cho bi?t sau khi m?ch v�ng n?i h?t m? l� b?t bu?c ? Morocco v�o th�ng 1/2007, th? tr??ng b?ng r?ng ?� t?ng tr??ng 19% trong 6 th�ng.
V?n ?? n�t c? chai
Tr??c ?�y, c�c nh� khai th�c vi?n th�ng th??ng k?t h?p v?i c�c DN cung c?p c�c d?ch v? v� m?ng tr�n ?� c�c d?ch v? ???c cung c?p. C�c nh� khai th�c di ??ng v� nh� khai th�c qu?c gia l?n th? hai th??ng c� m?t c?u tr�c t??ng t? nhau. Nh?ng th? tr??ng ?� thay ??i, v� d? c�c nh� cung c?p d?ch v? Internet (ISP) ph? thu?c h? t?ng c?a nh� cung c?p kh�c. ?i?u n�y d?n t?i vi?c t�ch bi?t h? t?ng v� c�c d?ch v?, hay c�c ch?c n?ng b�n l? v� b�n s?.
C�c CQQL ?� xem x�t l�m th? n�o ?? th�c ??y vi?c t�ch b?ch n�y t?t nh?t theo c�ch ?? gi?i quy?t nh?ng tr? ng?i do nh?ng n?i n�t c? chai ???c m?t nh� khai th�c h? t?ng ??c nh?t ki?m so�t. Ti?p theo, c�c ch�nh ph? nh?n m?nh r?ng m?t DN m?ng ph?i ???c ho?t ??ng ri�ng r? khi c� th? ?? kinh doanh minh b?ch gi?a b�n s? v� b�n l?.
Th? n�o l� Truy nh?p m?? Truy nh?p m? (Open access) c� ngh?a l� vi?c h�nh th�nh c?nh tranh ? t?t c? c�c l?p c?a m?t m?ng th�ng tin, cho ph�p m?t lo?t c�c ?ng d?ng v� c�c th�nh ph?n t??ng t�c trong m?t c?u tr�c m?. ??n gi?n, b?t c? ai ??u c� th? k?t n?i trong m?t khung trung l?p c�ng ngh?, khuy?n kh�ch vi?c cung c?p d?ch v? Truy nh?p m? khuy?n kh�ch c�c c�ng ty nh? h?n, ??a ph??ng tham gia th? tr??ng v� ng?n ch?n m?t th?c th? duy nh?t n�o mu?n ??c quy?n. N� c?ng c?n s? minh b?ch ?? ??m b?o s? kinh doanh c�ng b?ng trong v� gi?a c�c l?p c?a m?t m?ng, d?a tr�n c�c th�ng tin r� r�ng, so s�nh v? c�c chi ph� th? tr??ng v� c�c d?ch v?. |
V� d?, ? V??ng qu?c Anh, nh� khai th�c BT ?� th�nh l?p m?t c�ng ty ri�ng l� BT OpenReach, c� hai tr�ch nhi?m: ?... ?? duy tr� h? t?ng m?ng truy nh?p th�ng su?t v� ??m b?o c�ng b?ng v� s?n s�ng cho t?t c? c�c nh� cung c?p truy?n th�ng, cho ph�p ng�nh c?nh tranh c�ng b?ng tr�n c�c ?i?u kho?n ngang nhau?.
V�o th�ng 2/2008, Reliance Infratel c?a ?n ?? ?� n?i l�n nh? m?t c�ng ty ri�ng ?? qu?n l� h? t?ng m?ng th? ??ng c?a nh� khai th�c ? ??t ?ai, th�p anten, b? thu v� c�c c�c th�nh ph?n c?p ngu?n c?a m?ng di ??ng ? v� s? gi?i quy?t vi?c tri?n khai m?i v� c�c h?p ??ng chia s? m?ng v?i c�c nh� khai th�c kh�c.
? Nam Phi, ch�nh ph? c� ba s�ng ki?n ?? gi?i quy?t v?n ?? ?n�t c? chai?. ??u ti�n l� ?y quy?n m?t khung h? t?ng c?n thi?t ?? cho ph�p truy nh?p m? c�c th�nh ph?n quan tr?ng c?a h? t?ng qu?c gia v� qu?c t?. Th? hai, ch�nh ph? th�nh l?p m?t c�ng ty nh� n??c l� Infraco ?? khai th�c c�c t�i s?n m?ng quang qu?c gia c?a hai c�ng ty nh� n??c, Eskom (?i?n d�n d?ng) v� Transtel (c�ng ty vi?n th�ng c?a c�ng ty ???ng s?t qu?c gia). H? t?ng s? ???c cho nh� khai th�c c? ??nh th? hai l� Neotel thu�, tr�n c? s? duy nh?t cho m?t ?i?u kho?n gi?i h?n, ? t? l? h?u d?ng tr? l?i th?p h?n. Neotel c� th? b�n c�ng su?t cho nh� c? nh� cung c?p hay nh� khai th�c d?ch v? kh�c.
Cu?i c�ng, ch�nh ph? Nam Phi ?� th�ng b�o c�c k? ho?ch thi?t l?p c�p ng?m d??i bi?n v�ng quanh b? bi?n T�y c?a ch�u Phi ?? gi?m b?t n�t c? chai do nh?ng th?a thu?n ri�ng bi?t gi?a c�c ??i t�c consortium ? c�p bi?n Nam Atlantic 3/T�y Phi (SAT-3/WASC), ???c cho bi?t l� g?n ??y c�ng su?t.
? c?p ??a ph??ng, ?? th�c ??y m?i vi?c v� ?? ti?p c?n c� chi ph� h?p l�, ch�nh quy?n ? th? tr?n Knysna, Nam Phi, ?� t?o ra m?t khu v?c bao ph? Wi-Fi ?? cung c?p c�c d?ch v? tho?i v� d? li?u t?i 50.000 ng??i. Nhi?u th? tr?n Nam Phi kh�c c?ng ?ang h??ng t?i m?t s? h�nh th?c t? cung c?p thi?t b?, ?�i khi th�ng qua c�c ??i t�c v?i c�c nh� cung c?p d?ch v? hi?n th?i, bao g?m c�c ISP. H? t?ng ???c h�nh th�nh c� th? ???c b?t c? nh� cung c?p d?ch v? n�o chia s? tr�n c�c ?i?u kho?n ?� th?ng nh?t.
Vai tr� c?a ch�nh ph?
C�c v� d? tr�n ?�y cho th?y c�c c�ch m� ch�nh ph? c� th? ?�ng vai tr� ?? h�nh th�nh m?t m�i tr??ng thu?n l?i h?n cho vi?c ph? bi?n b?ng r?ng. C�c ch�nh ph? ?�ng m?t vai tr� quan tr?ng trong vi?c th�c ??y vi?c s? d?ng h? t?ng ICT hi?u qu? nh?t v� trong vi?c x�c ??nh c�c v�ng c?a ??t n??c c?n ???c quan t�m nh?t. ?�i khi ch�nh ph? l� nh?ng kh�ch h�ng l?n v� c� th? gi�p t?o th�m v? tr� gi� tr? ??u t? b?ng c�ch ?�ng vai tr� nh? ?ch? neo? ? nh?ng th? tr?n xa x�i, b?ng c�ch k?t n?i ch�nh quy?n v� c�c c? s? c�ng c?ng kh�c nh? tr??ng h?c v� b?nh vi?n.
Trong m?t s? tr??ng h?p, c�c ch�nh ph? v� CQQL c� th? ph?i thi?t l?p c�c gi?y ph�p chung hay t?ng c�c khung c?p ph�p ?? khuy?n kh�ch c�c nh� cung c?p ???ng tr?c v� d?m cu?i. Trong tr??ng h?p c?a Infraco, ch�nh ph? Nam Phi ph?i th�nh l?p m?t c�ng ty nh? m?t th?c th? ph�p l� m?i v� s?a ch?a lu?t ?? cho ph�p vi?c c?p ph�p. ? Lebanon, CQQL Vi?n th�ng m?i ???c th�nh l?p cho bi?t c? quan n�y d? ??nh s? d?ng quy tr�nh c?p ph�p ?? khuy?n kh�ch chia s? h? t?ng ?? x�y d?ng c�c m?ng b?ng r?ng.
V?n ?? chi ph�
T? khi t? do h�a c�c th? tr??ng vi?n th�ng, c�c nh� cung c?p khu v?c t? nh�n m?i ?� ??u t? ?�ng k? v�o c�c m?ng ?? m? r?ng s? bao ph? ??n ?�ng ??o d�n ch�ng. Tuy nhi�n, c�ng su?t c?a c�c m?ng n�y v?n kh� khi�m t?n, ??c bi?t ? c�c n??c ?ang ph�t tri?n, nhi?u nh� khai th�c t? nh�n ch? ?�p ?ng ???c c�c d?ch v? tho?i di ??ng. Tuy nhi�n, v?i s? n�ng c?p ??u ??n ? nhi?u th? tr??ng cho 2,5G v� 3G, c�c y�u c?u ???ng tr?c qu?c gia ?ang ng�y c�ng t?ng l�n.
C�c chi ph� l� m?t r�o c?n ?�ng k? ?? h�nh th�nh c�c m?ng c�p quang l�m t?ng c�ng su?t b?ng r?ng. V� d?, m?c d� chi ph� c?a c�c th�nh ph?n h? t?ng t�ch c?c ?ang gi?m c�ng v?i vi?c ?? ?i?n t? gi?m gi�, chi ph� h? t?ng th? ??ng (chi?m kho?ng 40% trong t?ng s?) dao ??ng c�ng v?i gi� c?a nh?ng v?t li?u nh? th�p v� b� t�ng.
H?n n?a, chi ph� d?ng c�c c?t th�p anten ? c�c v�ng n�ng th�n th??ng dao ??ng 30 ? 40% cao h?n c�c khu v?c th�nh th?. V� trong khi m?t kho?ng 2000 USD/km ?? d�ng m?t d�y c�p d?c theo c�c ??u ? m?t th�nh ph?, c� th? m?t t?i 17.000 USD ?? ??t c�p tr�n b? ??n c�c v�ng n�ng th�n, ph? thu?c ??a h�nh.
C�c nh� ph�n t�ch cho bi?t c�c nh� khai th�c vi?n th�ng ? Trung ?�ng v� B?c Phi s? chia s? h? t?ng ng�y c�ng nhi?u ?? gi�p gi?m chi phi v?n kho?ng 40%. ? ?n ??, ch�nh ph? d? ??nh s? d?ng Quy D?ch v? ph? c?p ?? cung c?p k?t n?i b?ng r?ng mi?n ph� ? t?c ?? 2 Mbit/s tr�n to�n b? ??t n??c v�o n?m 2009.
N?m b?t c? h?i
C�c v� d? tr�n mang l?i m?t s? b�i h?c cho c�c n??c ?ang t�m m?t m� h�nh truy nh?p m? ?? chia s? h? t?ng qu?c gia. Nhi?u n??c c� c�c m?ng c? ??nh, k? th?a s? ???c n�ng c?p ?? h? tr? b?ng r?ng. M?t s? n??c ?ang ph�t tri?n ?ang theo ?u?i m?t ch??ng tr�nh ph�t tri?n ICT s? s? d?ng c�c m?ng truy nh?p kh�ng d�y ?? n�ng c?p l�n 3G, truy nh?p kh�ng d�y b?ng r?ng hay c�ng ngh? 4G, c?ng ?�i h?i c�c n�ng c?p l�n c�c m?ng ???ng tr?c v� ???ng d�i.
M?c d� khung ph�p l� v� qu?n l� l� ?�ng ??n v� c�c ??ng c? ch�nh ?�ng ???c thi?t l?p, y?u t? quan tr?ng trong vi?c h�nh th�nh truy nh?p m?i, h?p l� s? l� h�nh ??ng c?a ch�nh ph? ?? ??m b?o c�c ???ng tr?c c�p quang qu?c gia ???c chia s?.
C�c m� h�nh chia s? h? t?ng qu?c gia
C�c v� d? sau l� c�c d? �n ?� ?i v�o ho?t ??ng, cho ph�p r�t ra m?t s? b�i h?c. M?i d? �n c� t�i tr? t? nh� n??c nh?ng do t? nh�n ?i?u h�nh.
Stockholm - v� d? cho Th?y ?i?n
Stokab l� m?t c�ng ty do Stockholms Stadshus AB qu?n l� v� n?m d??i s? qu?n l� c?a TP. Stockholm. Stokab ???c th�nh l?p ?? ?th�c ??y t?ng tr??ng kinh t? v� do ?� th�c ??y th? tr??ng vi?n th�ng v� s? ph�t tri?n ICT ? Stockholm?. C�c nhi?m v? ch�nh c?a Stokab l� x�y d?ng, v?n h�nh v� duy tr� m?t m?ng c�p quang ? TP. Stockholm v� c�c v�ng l�n c?n ?? m? cho c�c nh� cung c?p d?ch v? tr�n c�c ?i?u kho?n c�ng b?ng. M?t quy?t ??nh chi?n l??c ?� ???c ??a ra l� Stokab ch? ???c cung c?p cho th? tr??ng h? t?ng ?c�p ?en? (dark fibre), ?i?u n�y th?t kh� ?? t�i t?o v� ?? l?i c�c d?ch v? cho c�c c�ng ty vi?n th�ng kh�c.
Stokab b?t ??u l?p ??t m?ng c�p quang n?m 1994. Sau khi ph?c v? trung t�m th??ng m?i c?a Stockholm, m?ng ?� ???c m? r?ng t?i c�c khu v?c h? d�n c?: ??u ti�n l� c�c t�a nh� c?n h? n?i nh� khai th�c d?ch v? th??ng cung c?p m?t b? ??nh tuy?n g?c; v� sau ?� ??n kh�ng d�y v� c�c ?i?m truy nh?p t?p trung kh�c cho c�c khu nh� ? ri�ng r?. C�c ?i?m truy nh?p n�y c?ng ???c c�c nh� cung c?p d?ch v? v� c�c c�ng ty ph�t tri?n b?t ??ng s?n l?p ??t v� ?�i khi ???c k?t h?p v?i c�c ki?u h? t?ng kh�c. V� d?, ? m?t khu v?c c� kho?ng 17.000 gia ?�nh, c�ng ty ?i?n s? b? sung tuy?n c�p quang ??n t?t c? c�c nh� tr�n h? th?ng ???ng d�y ?i?n.
Stokab ?� v??t qua nh?ng nhi?m v? ch�nh ban ??u ?? ?�ng m?t vai tr� chi?n l??c qu?c gia b?ng vi?c k?t h?p v?i c�c nh� khai th�c m?ng t? nh�n v� nh� n??c ?? x�y d?ng h? t?ng tr�n m?t c? s? truy nh?p m?. Stokab ?� m? r?ng m?ng ra 27 th�nh ph? xung quanh v� h?p t�c v?i c�c n??c l�ng gi?ng v? c�c k?t n?i c�p quang, cho ph�p Stockholm tr? th�nh m?t trung t�m ICT khu v?c. C�ng ty c?ng v?n h�nh c�c m?ng n?i h?t c?a th�nh ph? cho c�c d?ch v? h�nh ch�nh v� c�ng. Ch�nh quy?n th�nh ph? xem Stokab nh? l� m?t c�ng ty cung c?p ?m?t d?ch v? c�ng d?a tr�n c�c ?i?u kho?n th??ng m?i?.
Th�c ??y b?ng r?ng ? Ireland
D? �n M?ng truy nh?p Vi?n th�ng c�ng c?ng khu v?c ?�ng Nam (SERPANT) l� m?t ph?n c?a chi?n l??c do C?c Truy?n th�ng, H�ng h?i v� c�c ngu?n l?c thi�n nhi�n thi?t l?p ?? ph? bi?n truy nh?p b?ng r?ng tr�n to�n b? qu?c gia. ???c th�nh l?p n?m 2004 ?? bao ph? c�c th�nh ph? Waterford, Wexford, Clonmel, Carlow, Kilkenny v� Dungarvan v� c�c c?ng ??ng xung quanh, ? ?�ng Nam Ireland. Sau ?� Th? t??ng Dermot Ahern cho bi?t d? �n ?s? cung c?p b?ng r?ng cho h?n 350.000 ng??i hi?n ch?a ???c truy nh?p b?ng r?ng?. D? �n c?ng h? tr? b?o v? s? c?nh tranh to�n c?u c?a n??c n�y. ?Ireland s? ph?i duy tr� v? tr� h�ng ??u nh? l� nh� cung c?p c�c s?n ph?m v� d?ch v? s? cho th? tr??ng to�n c?u. B?ng r?ng t?c ?? cao, chi ph� th?p s? ??m b?o ???c ?i?u n�y.
C? quan khu v?c ?�ng Nam cho bi?t vi?c h�nh th�nh SERPAN h??ng t?i s? h?u c�ng v� cung c?p h? t?ng vi?n th�ng b?ng r?ng l� m?t kh?i ??u m? cho c�c c? quan khu v?c v� ??a ph??ng ? Ireland v� n� th? hi?n m?t chi?n l??c l?p kho?ng c�ch trong vi?c cung c?p d?ch v? m� khu v?c t? nh�n cho ??n nay ch?a th? l�m ???c. C�c v�ng b?ng r?ng bao quanh 26 th�nh ph? ???c xem l� nh?ng ??ng c? th�c ??y ??u t? v�o trong l?n v� c�c k?t n?i truy?n th�ng r? h?n.
M?ng c�p quang m?i ???c x�y d?ng v?i t?ng chi ph� 18 tri?u euro, v� s? cung c?p ?� v??t ph?m vi ??n nh?ng v�ng l?n h?n. M?ng n�y c� th? ???c b?t c? nh� cung c?p d?ch v? n�o chia s?. Sau m?t quy tr�nh ??u th?u c?nh tranh, m?t h?p ??ng 15 n?m ?? v?n h�nh m?ng ???c d�nh cho m?t c�ng ty ??a ph??ng, E-net. Vai tr� c?a E-net l� qu?n l�, duy tr� v� v?n h�nh c�c m?ng khu v?c th�nh ph? do ch�nh ph? s? h?u ?� ???c x�y d?ng theo k? ho?ch ph�t tri?n qu?c gia c?a Ireland.
M?ng s? ???c ??nh tuy?n ??n c�ng nhi?u DN, c�c t�a nh� ch�nh ph?, c�c c? s? ?�o t?o v� c�c c? s? c�ng nghi?p c� th?. E-net k?t n?i c�c ??a ?i?m t?i m?ng ch�nh, v� th�c ??y c�c tuy?n ?� ???c cung c?p ?? k?t n?i t?i c�c kh�ch h�ng ch�nh nh?t ??nh (nh? c�c b?nh vi?n l?n) n?i c?u h�nh ring c� th? ?�p ?ng m?t c�ch kinh t?. Do v?y, E-net ho?t ??ng nh? m?t nh� b�n s? truy nh?p ??n c�c m?ng khu v?c th�nh ph? v� cung c?p b? c�c s?n ph?m to�n di?n g?m c�ng su?t ???c qu?n l� c?p cao v� c�c ??a ?i?m th? t?.
H? tr? ?? h?i sinh n?n kinh t? ??a ph??ng ? M?
C�ng ty b?ng r?ng Mid-Atlantic (MBC) ?� bao ph? khu v?c n�ng th�n c?a ph�a Nam Virginia ? M?. MBC ???c th�nh l?p n?m 2000 l� m?t ph?n c?a s? ph?n ?ng l?i vi?c th?t nghi?p ng�y c�ng t?ng nh? c�c ng�nh c�ng nghi?p c? ?� m?t. Kh�ng c� s? c?nh tranh n�o gi?a c�c nh� kha th�c vi?n th�ng ? khu v?c n�y, c�c d?ch v? ??t ?? v� kh�ng c� k? ho?ch cung c?p truy nh?p b?ng r?ng.
MBC t?p h?p c�c nh� l�nh ??o DN, m?t tr??ng ??i h?c ??a ph??ng v� ?y ban c�y thu?c l� Virginia, v?i m?c ti�u l�m cho n?n kinh t? v�ng c?nh tranh th�ng qua vi?c cung c?p h? t?ng b?ng r?ng. ?y ban c�y thu?c l� Virginia ?�ng g�p 42 tri?u USD cho d? �n, trong khi ch�nh ph? M? ?�ng g�p 6 tri?u USD c�n l?i. S? ti?n n�y ?� ???c s? d?ng ?? b� ??p c�c thanh to�n d?ch v? n? n?n tr�n c�c chi ph� v?n. C�c c�ng ty vi?n th�ng tham gia MBC nh? l� th�nh vi�n h?p t�c v� chia s? l?i nhu?n v�o cu?i n?m.
Th�ch th?c ??u ti�n l� ??m b?o s? th?ng nh?t c?a 20 h?t v� 4 th�nh ph?, m?i ??n v? c� ch??ng tr�nh ri�ng. H? ???c cam k?t r?ng MBC hi?u qu? v? chi ph� ?? x�y d?ng m?t m?ng ri�ng ch? kh�ng ph?i l� c�c m?ng ri�ng l?. Cu?i c�ng, MBC ???c th�nh l?p ?? qu?n l� d? �n, gi�m s�t x�y d?ng v� cung c?p m?c k?t n?i m?ng nh? nhau cho t?ng h?t v� th�nh ph?.
M?ng ???c thi?t k? ?? k?t n?i t?t c? c�c c�ng vi�n kinh doanh v� c�ng ngh? - bao g?m m?t s? ch?a v�o n?i n�y nh? l� m?t s? kh�ch l? cho vi?c ??t ch? ? ?�y. MBC ho?t ??ng ??c l?p nh? l� m?t c�ng ty b�n s? v� cung c?p c�c d?ch v? ???ng tr?c m� b?t c? ai c� th? s? d?ng, g?m c? c�c nh� khai th�c hi?n nay nh? Verizon v� Sprint. N� cung c?p c�p ?en v� c?ng truy?n t?i c�c d?ch v? ? l?p 1 (v?t l�) v� l?p 2 (truy?n t?i). MBC ?� thi?t l?p h?n 1100 km c�p quang v� 20 node m� g?i l� c�c ?i?m truy nh?p d?ch v? ?a ph??ng ti?n v?i c�c v�ng ???ng tr?c OC-48 v� OC-192. B?t c? nh� cung c?p d?ch v? n�o c� th? k� k?t th?a thu?n ??t ch?.
Ng??c l?i ?? duy tr� c�c quy?n, MBC trao hai tuy?n c�p quang cho CQQL ??a ph??ng ?? h? s? d?ng cho c�c m?c ?�ch ri�ng. To�n b? MBC trao 12 tuy?n c�p quang cho khu v?c c�ng s? d?ng. ?? k?t n?i m?ng qu?c gia v� qu?c t?, MBC c� c�c k?t n?i t?i c�c v? tr� d? li?u c?p 1 bao g?m Equinix ? Ashburrn, g?n Washington DC.
Chia s? h? t?ng di ??ng
? c�c n??c ?ang ph�t tri?n, ?TD? ?� tr? th�nh trung t�m ?? l�m cho c�c d?ch v? s?n s�ng ti?p c?n ??n ?�ng ??o d�n ch�ng. Tuy nhi�n, v?n c�n nhi?u vi?c ph?i l�m ?? t?ng s? th�m nh?p c?a c�c d?ch v? di ??ng, ??c bi?t ? n�ng th�n. V?n ?? n?y sinh t? chi ph� h? t?ng m?ng cao. ?i?u n�y d?n ??n gi� cao khi c�c nh� khai th�c t�m ki?m ?? ph?c h?i ??u t?.
Chia s? h? t?ng di ??ng l� m?t c�ch l�m gi?m chi ph� tri?n khai m?ng, ??c bi?t ? n�ng th�n ho?c c�c th? tr??ng nh?. Chia s? h? t?ng di ??ng c?ng c� th? th�c ??y s? di chuy?n sang c�c c�ng ngh? m?i v� tri?n khai di ??ng b?ng r?ng. N� c?ng th�c ??y c?nh tranh gi?a c�c nh� khai th�c v� cung c?p d?ch v? di ??ng khi c�c b? ph?n an to�n ???c s? d?ng ?? ng?n ch?n h�nh vi ch?ng c?nh tranh.
C� hai ti�u ch� c? b?n c?a vi?c chia s? h? t?ng: th? ??ng v� t�ch c?c. Th? ??ng li�n quan ??n vi?c chia s? kh�ng gian v?t l� v� d? b?ng c�c t�a nh�, v? tr� v� c�c anten n?i c�c m?ng v?n ri�ng r? (H�nh 1). ? h�nh th?c chia s? ch? ??ng, c�c th�nh ph?n c?a l?p t�ch c?c c?a m?t m?ng di ??ng s? ???c chia s? nh? anten, to�n b? tr?m g?c ho?c th?m ch� c�c th�nh ph?n c?a m?ng l�i. Chia s? t�ch c?c g?m chuy?n v�ng di ??ng cho ph�p m?t nh� khai th�c t?n d?ng m?ng kh�c t?i ch? kh�ng c� s? bao ph? hay h? t?ng ri�ng.
C�c nh� ho?ch ??nh ch�nh s�ch v� c�c CQQL ?ang xem x�t chia s? m?ng di ??ng c� th? ?�ng vai tr� trong vi?c t?ng c??ng ti?p c?n c�c c�ng ngh? th�ng tin v� truy?n th�ng. Tr?ng t�m l� l�m th? n�o ?? ?i?u n�y t?o s? t?ng tr??ng kinh t?, th�c ??y ch?t l??ng cu?c s?ng v� h? tr? c�c n??c ?ang v� ph�t tri?n ?�p ?ng c�c m?c ti�u c?a H?i ngh? th??ng ??nh v? x� h?i th�ng tin v� c�c m?c ti�u thi�n ni�n k? do Li�n Hi?p qu?c ??t ra. ?�y l� m?t s? v� d? c?a nh?ng g� x?y ra trong vi?c chia s? h? t?ng tr�n to�n c?u.
H�nh 1. Chia s? di ??ng th? ??ng (chia s? v? tr�) | |
 | Chu?i thi?t b? th? ??ng trong m?t c?u tr�c cho vi?n th�ng di ??ng th??ng li�n quan ??n m?t ?site? (v? tr�). C�c th?a thu?n gi?a m?t ho?c nhi?u nh� khai th�c ?? ??t thi?t b? tr�n c�ng c?u tr�c nh? th�p, m�i v� c?t anten ???c g?i l� ?chia s? v? tr�? ho?c ?c�ng v? tr�?. Nhi?u th�nh ph?n c?a m?t h? t?ng th? ??ng c� th? ???c chia s? c?ng nh? c�c v? tr� nh? c?p ngu?n v� ?i?u h�a nhi?t ??. Anten v� thi?t b? truy?n d?n c?ng c� th? ???c chia s? nh?ng ???c xem x�t l� ph?n h? t?ng t�ch c?c (hay truy?n d?n). |
Ngu?n: CQQL Vi?n th�ng ?n ?? (TRAI), C�c khuy?n ngh? v? chia s? h? t?ng | |
T�y Ban Nha v� V??ng qu?c Anh
Ph?n l?n c�c n??c ch�u �u th�c ??y chia s? h? t?ng th? ??ng c?a c�c nh� khai th�c di ??ng. Do chi ph� cao duy tr� c�c gi?y ph�p 3G (IMT-2000), nhi?u nh� khai th�c ch�u �u ?� xem x�t chia s? h? t?ng t�ch c?c cho c�c d?ch v? di ??ng 3G. M?t v� d? l� th?a thu?n gi?a Orange v� Vodafone chia s? h? t?ng ? V??ng qu?c Anh v� ? T�y Ban Nha trong khi qu?n l� l?u l??ng ri�ng ??c l?p v� duy tr� c�c ??i th? ? c?p b�n s? v� b�n l?. Theo Vodafone, th?a thu?n chia s? h? t?ng ? V??ng Qu?c Anh s? gi?m c�c chi ph� v?n v� v?n h�nh l�n t?i 30%. ? T�y Ban Nha, th?a thu?n s? gi?m s? c�c v? tr� c?a c�c nh� khai th�c xu?ng c�n kho?ng 40%, trong khi cung c?p c�c d?ch v? cho c�c th? tr?n tr�n to�n qu?c xu?ng ch?a ??n 25.000 ng??i. Th?a thu?n n�y cho cho ph�p c�c d?ch v? kh�ng d�y 3G ???c cung c?p t?i 19 t?nh ? c�c khu v?c n�ng th�n T�y Ban Nha.
Brazil
??u n?m 2008, ch�nh ph? Brazil ?� c?p 44 gi?y ph�p cung c?p c�c d?ch v? di ??ng 3G. B?n nh� khai th�c ???c c?p m?t khu v?c trong 11 khu v?c ???c c?p ph�p v?i t?ng s? 17.3 tri?u d�n. CQQL Anatel th?c hi?n c�c bi?n ph�p ?? ??m b?o c�c c?ng ??ng ch?a ??n 30.000 d�n (ph?n tr?m l?n trong t?ng s?) s? nh?n ???c s? bao ph? b?ng r?ng kh�ng d�y, ???c b?n nh� khai th�c ???c c?p ph�p chia s? c�ng b?ng ?? cung c?p truy nh?p b?ng r?ng. T?t c? c�c nh� khai th�c trong m?t khu v?c ???c ph�p s? d?ng c�c m?ng c?a nhau ?? cung c?p d?ch v?. Anatel d? ??nh to�n b? ??t n??c s? c� c�c d?ch v? b?ng r?ng v�o n?m 2016.
Jordan
? Jordan, t?t c? c�c c�ng ty c� gi?y ph�p ?TD? ???c y�u c?u chia s? h? t?ng v� v? tr� v?i c�c gi?y ph�p kh�c, ph? thu?c v�o s? s?n s�ng. ?y ban qu?n l� Vi?n th�ng Jordan (TRC) c� quy?n can thi?p n?u c�c c�ng ty di ??ng kh�ng ??t ???c th?a thu?n chia s? h? t?ng v� chuy?n v�ng qu?c gia. Khi TRC quy?t ??nh chia s? h? t?ng l� kh? thi, TRC s? quy?t ??nh c�c ?i?u kho?n v� ?i?u ki?n theo ?� vi?c chia s? h? t?ng ph?i ???c th?c hi?n. C�c nh� khai th�c c?ng ph?i cung c?p c�c th?a thu?n chuy?n v�ng qu?c gia v?i nhau, ???c TRC c�ng nh?n.
Canada
? Canada, ch�nh ph? ?� th�ng b�o m?t ch�nh s�ch ??u th?u ph? t?n v� tuy?n c�c d?ch v? kh�ng d�y (AWS) tr??c ? b?ng 2GHz. Ch�nh ph? c?ng d�nh ph? t?n m?i ???c ??u th?u cho nh?ng c�ng ty m?i tham gia th? tr??ng v� s? th?c hi?n b?t bu?c chia s? h? t?ng. C�c c�ng ty hi?n nay ???c ph�p cung c?p c�c kh? n?ng chuy?n v�ng ?ngo�i l�nh th?? cho c�c gi?y ph�p �t nh?t l� 10 n?m v� ?chuy?n v�ng trong l�nh th?? cho c�c c�ng ty m?i c� 5 n?m. Khu m?i c?ng bao g?m chia s? b?t bu?c c�c th�p anten v� c�c v? tr� h? t?ng v� c?m c�c th?a thu?n chia s? v? tr� duy nh?t.
?n ??
CQQL Vi?n th�ng ?n ?? ?� khuy?n ngh? c�c nh� khai th�c m?ng kh�ng d�y chia s? h? t?ng ?? th�c ??y s? tri?n khai v� t?ng s? s?n s�ng v� chi ph� h?p l� c?a c�c d?ch v?. C?c Vi?n th�ng ?n ?? (DoT) mu?n thi?t l?p m?t ch??ng tr�nh h? tr? b� ??p cho cho chia s? h? t?ng th? ??ng t?i 18.000 th�p anten kh�ng d�y ? khu v?c n�ng th�n v�o n?m 2010 v� t?ng s? chia s? ? c�c khu v?c th�nh th? l�n 70% v�o n?m 2010.
Trong khi ?�, Quy D?ch v? ph? c?p ?n ?? ?� thi?t l?p m?t k? ho?ch cung c?p h? tr? cho vi?c h�nh th�nh v� qu?n l� kho?ng 8000 th�p anten ?? cung c?p c�c d?ch v? di ??ng khu c�c khu v?c v�ng s�u kh�ng c� bao ph? kh�ng d�y. S? b� ??p n�y kh�ng ch? d�nh cho h? t?ng ???c �t nh?t ba nh� khai th�c chia s?. Theo DoT, c�c nh� khai th�c ?� tham gia v�o c�c th?a thu?n chia s? v� c�c d?ch v? di ??ng s? ho?t ??ng v�o th�ng 5/2008.
Malaysia
?y ban Truy?n th�ng v� Multimedia Malaysia (MCMC) ?� x�c ??nh chia s? h? t?ng l� m?t trong nh?ng ti�u ch� c?p ph�p 3G cho ph? t?n di ??ng 3G. C�c ?ng vi�n ph?i ch?ng t? h? c� th? v� s? chia s? h? t?ng, bao g?m c�c v? tr� v?t l� v� c�ng su?t m?ng. M?c ?�ch l� t?i ?a vi?c s? d?ng c�c ngu?n l?c m?ng, bao g?m c�ng su?t, c�c tr?m g?c v� c�c v? tr� ???ng tr?c. C�c ?ng vi�n ph?i cam k?t v� c� th? cung c?p chuy?n v�ng trong n??c.
(T.H)
Đăng nhận xét